Statische en dynamische kwaliteit

Hoe heeft het zich ontwikkeld?

Wijsgeer Empedocles (490-430 voor Christus) verkondigde de theorie dat alle stoffen waren opgebouwd uit vier elementen. Deze vier elementen (aarde, water, lucht, vuur) kwamen vroeger in de metafysica van volkeren uit alle hoeken van de wereld voor, bij indianen, Grieken, Joden (Kabbala), boeddhisten en Chinezen. Waarschijnlijk hebben veel denkers gezocht naar beelden die de menselijke ontwikkeling als individu en als cultuur verduidelijken.
De elementen kunnen ook gerangschikt worden in verschillende dimensies, namelijk (vast-los, laag-hoog, donker-licht, passief-actief, dood-levend, materieel-geestelijk-spiritueel, oud-nieuw, statisch-dynamisch, onbewust-bewust, amoreel-moreel, onvrij-vrij, et cetera).

Toen de natuur- en scheikunde zich ontwikkelden weten we wat de chemische eigenschappen van stoffen zijn. Het had geen zin meer om de klassieke visie van elementen letterlijk te nemen. Maar figuurlijk, als metafoor voor het leven, ontwikkeling en transformatie, is het aardig om de eigenschappen van de elementen te vergelijken met moderne opvattingen.
Bijvoorbeeld met die van Robert M. Pirsig die zover gaat dat hij de waarde "kwaliteit" als drijvende kracht en fundamentele bouwstof (element) ziet van alles (object en subject) en daarmee van de evolutie. Pirsig doet middels zijn theorie van de Metafysica van de Kwaliteit een poging om westerse en oosterse filosofie te verbinden.
Hij maakt onderscheid tussen statische kwaliteit (waardepatronen) en dynamische kwaliteit.
Statische waardepatronen zijn onder te verdelen in vier stelsels:
• anorganische patronen,
• biologische patronen,
• sociale patronen,
• intellectuele patronen.

Deze vier stelsels zijn alomvattend. Er is niets volgens Pirsig dat in deze indeling niet ondergebracht kan worden. Daarbij zijn de vier stelsels onafhankelijk en zelfs tegengesteld ten opzichte van elkaar. Binnen elke laag is een synthese van tegenstellingen aan de orde. Elke laag van patronen is volgens Pirsig (moreel) verheven boven de voorgaande. Dit maakt waardeoordelen tussen die niveaus mogelijk.

Gecombineerd met de elementen levert dit de volgende tabel op.

Element	Statische kwaliteit	Steekwoorden en beschrijving
Aarde	De anorganische laag is de laag van de materie, van de atomen en moleculen. Dit is de laag waaruit alle dingen zijn opgebouwd. Zonder deze laag bestond er geen leven.	bodem, een fundament om op te bouwen, ontvangend, groeizaam, voedzaam, houvast gevend en bestendigend.
Water	Biologische patronen Alle levende organismen zijn opgebouwd uit cellen. Er vindt specialisatie en samenwerking plaats gericht op overleven.	vruchtbaarheid, leven, verfrissing, stroming, eb en vloed, vervloeiing, afkoeling, begrenzing, overstroming en verwoesting.
Lucht	De sociale laag is de laag van het samenleven van biologische organismen. De sociale laag maakt het mogelijk dat mensen op een manier samenleven waardoor ruimte ontstaat voor zaken die het zuiver biologische ontstijgen.	zuurstof, leefbaarheid, vrijheid, verbinding, dynamiek. Lucht is de drager van klank, ze communiceert, vervaagt, lost op, transporteert het zonlicht, brengt regen en bliksem.
Vuur	Intellectuele patronen De intellectuele laag is de laag van de zelfverwerkelijking van ieder individu en van de mensheid. De mens is in staat boven zich zelf uit te stijgen en kennis en ervaring te accumuleren.	warmte; het is energie en geeft energie, licht, zichtbaarheid, biedt voortgang, avontuur, samensmelting. Vuur is reinigend, geeft spanning, beweging, biedt gevaar. Het geeft verbranding, uitzetting, kracht, verschroeiing en vernietiging.

Dynamische kwaliteit is volgens Pirsig de bron van alle verandering, de kwaliteit van de vrijheid, de "bron" van de vrije wil.
Maar wanneer je (jezelf of iets) op een verantwoorde manier wilt veranderen, moet je -voordat je iets verandert- weten wat constant moet blijven. In termen van Pirsig: welk statisch patroon moet in acht (waarde) worden gehouden?

Alle vier waardepatronen moeten hun kwaliteit houden, anders is sprake van teloorgang.

Dynamische kwaliteit creëert de wereld waarin wij leven, maar statische kwaliteit is noodzakelijk om haar in stand te houden. Alleen maar in stand (willen) houden loopt telkens uit op stagnatie, het verhinderen van verandering of op het verbieden van het afwijkende.
Het is zaak telkens de balans te zoeken tussen beide kwaliteiten.
Mensen zoeken naar kwaliteitservaringen om ergens helemaal in op te gaan, om “in flow te zijn” of met hart en ziel ergens voor gaan en zo in een balans te zijn, die leidt tot vrijheid, bevrediging, geluk en creaties.

Het is veelbetekenend dat waardeoordelen en de invloed van geld (als het middel, het kapitaal vergroten als doel in het voortbestaan van de aarde) tegenwoordig (wederom) ter discussie staan.
De een wil economische groei om de aarde beter te maken, de ander vindt eenzijdig gericht zijn op economische groei juist een gevaar.
Het is een gevecht tussen intellectuele en sociale waardepatronen. De een denkt dat economische groei leidt tot dynamische kwaliteit, de ander ziet de essentiële statische waardepatronen in gevaar komen.

De huidige mondiale ontwikkelingen in de economie bekijkend in termen van de klassieke elementenleer laat zien dat er veel gevaren op ons afkomen: bodem, water en lucht worden vervuild, veel leven wordt vernietigd, biodiversiteit neemt af, het klimaat wordt warmer, mogelijk te warm.

Wat belangrijk is om in de gaten te houden is de ontwikkeling van vrijheid binnen de mondiale samenleving. Is er wel sprake van dynamische kwaliteit? Zijn de statische waardepatronen nog intact? Zijn de voor- en nadelen van de voortgang van de geschiedenis voor de keuzevrijheid van het individu in of uit balans? Neemt het aantal mensen met honger toe of neemt het af? Krijgen steeds meer mensen gelijke kansen op geluk? Is er sprake van een harmonische ontwikkeling in kwaliteit van leven en indien niet, zijn we mondiaal zo georganiseerd dat er effectieve en positieve sturing mogelijk is?

Zie ook: "Dialectiek, krachten gebundeld voor een hoger doel".

Drogredeneringen bij de ontkenning van de vrije wil

Henk Müller is opinieredacteur van de Volkskrant. Hij interviewt associate professor wetenschapsfilosofie Herman de Regt over diens radicaal determinisme. Dat houdt in dat de Regt van mening is dat de vrije wil niet bestaat en dat “iemand die nu een moord pleegt, niet schuldig is”.

Müller. U gelooft niet in de vrije wil en u wilt daarom ook een ander rechtssysteem.
De Regt. 'Klopt, ik ben wat ze in filosofisch jargon een 'harde determinist' noemen, iemand die op basis van onze wetenschappelijke kennis inziet dat de vrije wil een illusie is omdat alle gevolgen een oorzaak hebben'.

De redenatie dat de vrije wil een illusie is omdat alle gevolgen een oorzaak hebben is een drogredenering. De drogreden heet een “non sequitur”. De conclusie volgt niet redelijkerwijs uit de argumenten.

Müller. Ja hè, hè, daar hoef je geen filosoof voor te zijn.
De Regt. 'Oorzaken en gevolgen vormen een lange keten die bij wijze van spreken teruggaat tot de oerknal. Iemand die nu een moord pleegt, is niet schuldig maar staat simpelweg aan het eind van zo'n keten van oorzaken en gevolgen, waarover hij verder niets te zeggen had'.

De drogreden is “Post hoc ergo propter hoc”. Er wordt ten onrechte een verband gelegd tussen 2 opeenvolgende gebeurtenissen. Vanuit het heden is het verleden ver terug te reconstrueren, maar de toekomst is tegenwoordig steeds minder goed te voorspellen. Gebeurtenissen in de toekomst zullen pas achteraf te verklaren zijn als een keten. We kunnen door keuzes te maken verschillende paden volgen, waarbij we die keuzes kunnen laten bepalen door het volgen van wetmatigheden of verzet er tegen.

Müller. Ik vind het ook knap eng dat een hele nieuwe generatie leerlingen met uw ideeën wordt opgevoed: dat mensen geen keuzevrijheid hebben en geen verantwoording hoeven af te leggen.
De Regt. 'In uw krant woedt daar al een debat over en ik noem dat een morele veenbrand. Als die ideeën algemeen worden, zal dat een enorme impact hebben op de manier waarop we mensen straffen, wat we onder verantwoordelijkheid verstaan. Ons rechtssysteem is gebaseerd op de achterhaalde voorstelling dat een mens een vrije wil heeft. Zoals we het gevoel hebben dat de zon ondergaat, terwijl we weten dat het aardoppervlak wegdraait van de zon, zo hebben we het idee van een vrije wil, terwijl we weten dat ons gedrag wetmatig is gedetermineerd. We voelen dat gewoon zo. We weten nog niet waar dat vandaan komt, maar we kunnen wel snappen dat het een illusie is. Hans Klok goochelt meisjes weg, we zijn verbaasd, maar we weten dat het een truc is. Ik wil ons rechtssysteem niet baseren op een illusie, daarom moeten we de grondslag ervan herzien'.

Ook hier een drogredenering, de zogenaamde verkeerde vergelijking. Iemand die van deze drogreden gebruik maakt vergelijkt 2 dingen met elkaar die helemaal niet met elkaar vergeleken kunnen worden, ‘appels met peren vergelijken’. Het vergelijken van het denken over de vrije wil met het denken over het draaien van de aarde om de zon of met een goocheltruc is een verkeerde vergelijking. Het eerste heeft met verantwoording te maken, het tweede niet. En het afleggen van verantwoording is kenmerkend voor de rechtsspraak.

Tot zover het interview. Ondanks de drogredeneringen is de visie van Herman de Regt natuurlijk wel iets om over na te gaan denken.

De boeken van Herman de Regt via bol.com.

Een oplossing voor het zwart-wit denken over het wel of niet bestaan van de vrije wil is om in plaats van “of-of” meer te denken in “en-en”. Je kunt goed beredeneren dat de kans groot is dat een deel van onze beslissingen en gedrag bepaald wordt door onbewuste processen in de hersenen. Maar een kans is per definitie nog geen 100% zekerheid en daarmee een feit of vaststelling.
Belangrijk is ook om onderscheid te maken tussen vrijheid en vrije wil. Beiden spelen niet op hetzelfde niveau.
Tenslotte is er een gelaagdheid te onderscheiden in de motivaties voor ons gedrag. Een deel van ons bewustzijn wordt gevoed door instinct en ander deel door redeneren en weer een ander deel door intuïtie. Een groot deel van de oorsprong van de bewustzijn heeft een lichamelijke component (zelfs genetisch) en klein deel is minder goed te (be)grijpen in taal en tekst.

Tenslotte is het fenomeen dat we ons gemakkelijk kunnen laten beïnvloeden tot onjuiste beslissingen irrelevant voor het wel of niet bestaan van de vrije wil.

Kanttekeningen bij de vrije wil

In Filosofie Magazine van november 2010 een artikel van Marjan Slob over de vrije wil. Daarin de oplossing van Immanuel Kant voor de controverse tussen natuur en vrijheid. Volgens Kant zetelen we in beide werelden. In de natuur is de mens bepaald, maar zichzelf kan hij de wet opleggen.
Als zintuiglijke wezens zijn wij overgeleverd aan de wetten van oorzaak en gevolg. Maar we zijn ook denkende wezens, en in onze reflecties bestaat de vrije wil.

Het feit dat we veel (wel 95% volgens Ap Dijksterhuis in Het slimme onbewuste) onbewust doen, wil nog niet zeggen dat we onvrij zijn, aldus Marc Slors in hetzelfde magazine.



Ook de observatie dat milliseconden voor de handeling er al hersenactiviteit zichtbaar is op scans is geen bewijs voor het niet bestaan van de vrije wil. Het is een onderbouwing van de invloed van het onbewuste.
Slors haalt Frankfurt aan die stelt dat vrijheid is te begrijpen als een ervaring van harmonie of overeenstemming tussen de wensen, impulsen en verlangens die op alle niveaus in je leven spelen. Ook onbewust gedrag kan vrij zijn, wanneer het niet nodig is om op bewust niveau te interveniëren.
Het zelf is geen onvervreemdbare kern binnen ons, maar een levensproject, die vorm krijgt in de manier waarop je jezelf uitdrukt.

En die vorm kun je (her)kiezen uit vrije wil. Een mens is vrij om te veranderen, waarbij geldt "oefening baart kunst" en "training baart een nieuw ik".



Volgens Sloterdijk kunnen we ons leven veranderen door te oefenen, oefenen, oefenen.

Ik en mijn brein zijn bewustzijn

In zijn succesvolle boek “We zijn ons brein” schrijft hersenonderzoeker Dick Swaab onder meer over bijna-dood-ervaringen. Dit was vanaf 2007 het terrein van arts Pim van Lommel die het boek “Eindeloos bewustzijn” schreef.
Het boek van Swaab heeft heel wat mensen die hun heil zochten bij spiritualiteit en reïncarnatie doen inzien dat veel van wat door van Lommel wordt beweerd spiegelingen en projecties zouden kunnen zijn van onbewuste hersenactiviteiten.

Tussenstand Pim van Lommel -Dick Swaab 1 : 1.



Ook onderzoekster Susan Blackmore gelooft niet meer in reïncarnatie nadat zij een beroemde collega die onderzoek deed naar parapsychologie verdacht van vervalsing van data. Ze vindt het zelfs een geschift idee.



Dagblad Trouw besteedde in 2010 een aantal keren een opiniepagina aan de nieuwe inzichten met de volgende inleidende alinea:

Neurologen hebben de vrije wil dood verklaard.
Hersenwetenschappers zijn het stilaan eens: de vrije wil bestaat niet. Onze bewuste beslissingen zijn de uitkomst van onbewuste processen waarover we geen controle hebben. Het idee dat een bewust 'ik' aan de knoppen zit, is een illusie.

Tot zover Trouw.

Een antwoord op de hersenhype van Dick Swaab en Victor Lamme komt van Jan Derksen.
In Bevrijd de psychologie zet hij uiteen hoe hersenwetenschappers het goud in de hersenen zoeken in plaats van zich te richten op menselijke motieven, emoties en verlangens. 'Amateurbiologen' noemt hij de neuropsychologen die de psychologie reduceren tot de studie van observeerbaar gedrag en die het werken met emoties naar het alternatieve circuit laveren.
De praktijk van etikettenplakkerij, waarbij elk probleem tot een hersenstoornis wordt uitgeroepen, en het klakkeloos uitdelen van pillen moet een halt worden toegeroepen. Derksen stelt dat er geen oog meer is voor de kwetsbare persoonlijkheid van iemand met ernstige klachten of ambivalente gevoelens.

Tot zover Derksen.

Er zijn ook mensen met spirituele belangstelling die de bevindingen van Swaab en de twijfels over de vrije wil verwelkomen en integreren met hun visie, schijnbaar vanuit de gedachte “hoe minder vrije wil, des te gemakkelijker is de eenheid van bewustzijn met een ander te zien”.
Een voorbeeld is de website A-dvaita, die de artikelenreeks uit Trouw gelinked heeft.

Over de site.

Non-dualiteit

Veel mensen denken dat ze een individu zijn met een vrije wil, dat ze het leven moeten controleren en de juiste keuzes moeten zien te maken.
De non-dualiteit zet deze zienswijze volledig op z'n kop. Zowel onze vrije wil als onze individualiteit zijn denkbeeldig. Non-dualiteit, ofwel a-dvaita, betekent geen-twee. Alles is één bewustzijn en dit ene bewustzijn (dat wij zijn) speelt hier in het universum een spel en bestuurt daarbij alles, het water, de planten en bomen, de dieren en ook de mensen.

Op de site een interview met Frank Jespers, godsdienstwetenschapper aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en auteur van “Nieuwe religiositeit in Nederland”. Een citaat:
Nieuwe spiritualiteit omvat vele andere stromingen: nieuw heidendom (neopaganisme), esoterische bewegingen zoals theosofie en gnostiek, nieuwe volksreligie zoals spiritisme en waarzeggerij, en allerhande alternatieve geneeswijzen.

In deze vormen van nieuwe spiritualiteit speelt de wil een veel minder dominante rol, zegt Frans Jespers. "Het wereldbeeld is holistisch. De mens is deel van een groter geheel en heeft als nietig wezen rekening te houden met geesten, goden en natuurkrachten".
Het geloof in voorbestemming leeft sterk in deze kringen, aldus Jespers. "De wereld verloopt volgens een vastgesteld plan. Je moet je schikken naar wat er voor je is weggelegd. Inzicht verkrijgen in je levensweg: dát is spirituele groei”.



Tot zover Jespers.

Marc Slors is hoogleraar cognitiefilosofie en hield een voordracht voor Studium Generale in Groningen met als titel "Afscheid van de vrije wil? Dat had je gedacht!".

Tenslotte hersenonderzoeker Antonio Damasio.
"Veel van wat wij 'vrije wil' noemen, komt neer op ons vermogen om nee te zeggen tegen dat wat ons biologische zelf wil”.

Deze inzichten maken mij bescheiden. De mens is als het ware van rol gewisseld van actor naar een toeschouwer op de tribune van de wedstrijd tussen het bewuste en het onbewuste.
Dit speelt ook in de gedachte van Eckhart Tolle: de mens heeft er een rol bij gekregen, namelijk van observator. En al die taken kunnen simultaan en tegelijkertijd (in het nu) worden uitgevoerd.